II. Zależności statystyczne

Marek Jerzy. Minakowski, Prehistoria logiki formalnej

WSTĘP

Celem niniejszej pracy jest odpowiedź na pytanie: od kiedy należy liczyć dzieje logiki, co z kolei rozbija się na pytania bardziej elementarne:

1. czy w logice znano cokolwiek przed Arystotelesem,
2. zaś jeśli tak, to
   1. co to było,
   2. od kiedy to znano i
   3. czym to się różniło od logiki Arystotelesa.

Wszystkie inne kwestie tu poruszone mają charakter wobec nich pomocniczy. Do części z nich spróbuję nawiązać w dalszych pracach.

Cel swój staram się osiągnąć następująco:

1. Objaśniam główne pojęcia i dystynkcje, którymi się będę posługiwał (Rozdz. I).
2. Przedstawiam ważniejsze dotychczasowe odpowiedzi na te pytania (Rozdz. II).
3. Pokazuję, co należy zrobić, aby na to pytanie odpowiedzieć w możliwie najpełniejszy sposób, to znaczy jak zebrać materiały, które na to pozwolą (Rozdz. III).
4. Opisuję materiał, jaki w ten sposób udało się zgromadzić (Rozdz. IV).
5. Przedstawiam przykłady tego materiału (Rozdz. V).
6. Dokonuję statystycznej analizy materiału (Rozdz. VI).
7. Wyciągam wnioski z tej analizy, odpowiadając na postawione pracy pytania i w charakterze podsumowania przedstawiam własną wizję początków logiki zgodną z tymi wnioskami (Rozdz. VII).

Ad 1. Objaśnienia ważniejszych pojęć.

Konieczność definicji pojęć służy uniknięciu nieporozumień, które mogą być skutkiem ich niefrasobliwego użycia w języku potocznym. Wyjaśniam w tym rozdziale, co rozumiem pod terminem „logika” i że „logiczny” to nie to samo co „sensowny”. Wyjaśniam, czym się różni historia logiki od filozofii logiki oraz od historii filozofii. Ustalam też znaczenia pewnych pojęć technicznych, takich jak „dowód” bądź „formalizacja” oraz przyjmuję konwencję chronologiczną, ustalając jakim okresem historycznym się będę zajmował.

Ad 2. Wybrane dotychczasowe ujęcia przedarystotelesowej logiki formalnej.

Rozdział ten jest usprawiedliwieniem całej pracy, pokazuje bowiem dlaczego problematyką tą trzeba się było zająć oraz tłumaczy dlaczego musiałem oprzeć swoje analizy na bardzo obszernym materiale źródłowym (został on osobno skatalogowany, zob. dalej, pkt 4). Pokazuję, że na temat faktów, które staram się rozstrzygnąć, toczy się spór od dwóch tysięcy lat i że chyba nigdy nie było zgody wśród badaczy na temat jego rozstrzygnięcia. Nie było też takiej zgody w chwili podjęcia się przeze mnie niniejszej pracy. Pokazuję, że choć spór ten dotyczy faktów, nikt dotąd nie podejmował się zebrania dowodów w tej sprawie, a rozstrzygnięcia były powodowane głównie subiektywnymi impresjami. Historia tej dyskusji jest pouczająca, ale rozdział ten nie jest najbardziej istotny dla samego meritum pracy.

Ad 3. Plan badań i metodologia.

Zadaniem tego rozdziału jest przedstawienie i uzasadnienie metodologii, jaką starałem się kierować zbierając dowody w interesującej nas sprawie. Pokazuję dokładnie, gdzie i jak należało szukać. Najpierw omawiam zakres poszukiwań, czyli materiał, którym dysponujemy. Następnie przechodzę do sposobu, w jaki ten materiał przeszukiwałem, w szczególności zwracając uwagę na sposób ekstrahowania danych historycznologicznych, czyli formalizacji.

Ad 4. Opis zgromadzonego materiału źródłowego.

Rozdział ten zawiera wyniki najtrudniejszej części pracy, jaka była do wykonania, czyli sprawozdanie z poszukiwań. Objętość zgromadzonego przeze mnie materiału źródłowego nie pozwoliła na włączenie go in extenso do niniejszej rozprawy. Sporządziłem więc specjalny Katalog przedarystotelesowych fragmentów logicznych, traktując go jako osobną pracę (Minakowski [1997]). Wraz z odpowiednim materiałem statystycznym liczy on prawie 800 stron maszynopisu. Aktualnie jest on zdeponowany w Bibliotece Instytutu Filozofii UJ; jestem też gotowy do udostępnienia jego zawartości osobom, które się ze mną skontaktują. W przyszłości — mam nadzieję — uda się go wydać drukiem. W rozdziale czwartym niniejszej pracy staram się wiernie streścić zawartość owego katalogu. Charakteryzuję tu także niektóre utwory, w których nie znalazłem żadnego dowodu logicznego, ale skądinąd są ważne dla naszej problematyki: fragmenty Archytasa z Tarentu, dialogi platońskie Sofista i Polityk (a dokładniej zawartą tam doktrynę diairesis) oraz Elementy Euklidesa.

Ad 5. Fragmenta praearistotelicorum — przykłady.

Rozdział ten stanowi próbkę zgromadzonego materiału, podaję tu przykładowo niektóre, bardziej charakterystyczne fragmenty, wybrane z Katalogu przedarystotelesowych fragmentów logicznych, o którym wspomniałem w punkcie 4.

Ad 6. Analiza wyników.

Przygotowując niniejszą pracę starałem się uchwycić wszelkie zależności statystyczne, które mogły pomóc w udzieleniu odpowiedzi na pytania postawione w tej pracy. Informacji uzyskałem więcej niż trzeba z uwagi na temat naszej pracy, jednak z myślą o innych badaniach starałem się nie zgubić żadnych danych, które można by wykorzystać badając inne rzeczy, np. analizując reguły myślenia potocznego (ewentualnej logiki naturalnej) lub porównując rozumowania Greków z rozumowaniami Współczesnych. W rozdziale tym przedstawiam wybrane zależności, zaś wszystkie tabele zamieszczone są w Katalogu przedarystotelesowych fragmentów logicznych (Minakowski [1997]).

Ad 7. Rozstrzygnięcia

Rozdział ten zawiera wnioski, do jakich doszedłem w tej pracy. Przedstawione są one w formie kolejnych twierdzeń, jakie — mam nadzieję — udało mi się uzasadnić, chociażby obalając pewne hipotezy. Jest to rozdział najważniejszy, staram się przedstawić w nim wszystko, co dało się ustalić na podstawie opisanych tu badań. Ostatni fragment tego rozdziału ma formę podsumowującego eseju. Przedstawiam najbardziej prawdopodobny — moim zdaniem — obraz historii logiki przed Arystotelesem. Esej ten opiera się na wynikach rozdziału poprzedniego. Chociaż w oparciu o przedstawione wyniki można by też inaczej pewne kwestie rozstrzygnąć, nie sądzę, aby za konkurencyjnymi interpretacjami mogło przemawiać więcej racji.

* * *

Badania tu przedstawione rozpocząłem jesienią 1992 r. Ich przebieg był referowany na bieżąco. Po raz pierwszy miało to miejsce na XXXIX Konferencji Historii Logiki w Krakowie (październik 1993 r.), w komunikacie Logika rozumowań Sokratesa. Następnie znaczna część jej tematyki została opracowana w pracy magisterskiej De Socraticis Elenchis (wrzesień 1994). Rozwinięty program badań przedstawiłem w referacie Is there a logical mistake in Plato’s Meno (89a1–5)? na X Międzynarodowym Kongresie Logiki, Metodologii i Filozofii Nauki we Florencji, w sierpniu 1995 r. i w referacie Pewien przypadek szczególny rzekomego błędu logicznego u Platona na Warsztatach Historyczno-Logicznych w Krakowie, w październiku tegoż roku. Historia sporu o autorstwo sylogistyki została zarysowana w referacie Kto był pierwszym logikiem? na II Warsztatach Logiczno-Filozoficznych w Toruniu (wrzesień 1996 r.), zaś wstępne wyniki poszukiwań w referacie Dyskusje starożytnych Greków na konferencji Starożytni Grecy i Rzymianie Wobec Otaczającego Świata (Wrocław, grudzień 1996 r.). Wyniki ostateczne zostały ogłoszone po raz pierwszy w odczycie w Łódzkim Oddziale PTF (maj 1997), potem w referacie Prehistoria logiki formalnej — fakty na III Warsztatach Logiczno-Filozoficznych w Górznie k/Brodnicy (wrzesień 1997), a wreszcie w komunikacie Reguły logiczne stosowane przed Arystotelesem na XLIII Konferencji Historii Logiki w Krakowie (listopad 1997). Wiosną 1998 r. ukazały się drukiem dwa moje artykuły zdające sprawę z niektórych wycinków tych badań: PSYCOP and the Ancient Greeks i Funkcje dedukcji logicznej przed Arystotelesem. Prace były referowane na bieżąco na posiedzeniach seminarium Logika — Retoryka — Błąd logiczny w Instytucie Filozofii UJ.

* * *

Chciałbym tu gorąco podziękować wszystkim osobom, które pomagały mi w ciągu owych sześciu lat swą wiedzą i radą. W szczególności prof.prof. Ewie Żarneckiej-Biały, Jerzemu Perzanowskiemu i Ryszardowi Legutce, dr hab. Jackowi Widomskiemu, dr Tomaszowi Polańskiemu i moim Kolegom: Joannie Janik i Radkowi Kicie.