II. Zależności statystyczne

Marek Jerzy. Minakowski, Prehistoria logiki formalnej

I. Fragmenta prearistotelicorum

6. Katalog fragmentów logicznych znalezionych w pismach prearystotelików

123. Platon, Menon 87b2–e4 & 88c1–89a5

Rozbudowany dowód twierdzenia, że cnoty można nauczyć.

Sokrates, Menon:

[ΣΩ.] ^87b2οὕτω δὴ καὶ περὶ ἀρετῆς ³ἡμεῖς, ἐπειδὴ οὐκ ἴσμεν οὔϑ' ὅτι ἐστὶν οὔϑ' ὁποῖόν τι, ὑπο⁴ϑέμενοι αὐτὸ σκοπῶμεν εἴτε διδακτὸν εἴτε οὐ διδακτόν ἐστιν, ⁵ὧδε λέγοντες· Εἰ ποῖόν τί ἐστιν τῶν περὶ τὴν ψυχὴν ὄντων ⁶ἀρετή, διδακτὸν ἂν εἴη ἢ οὐ διδακτόν; πρῶτον μὲν δὴ εἰ ⁵ἔστιν ἀλλοῖον ἢ οἷον ἐπιστήμη, ἆρα διδακτὸν ἢ οὔ, ἢ ὃ ⁶νυνδὴ ἐλέγομεν, ἀναμνηστόν — διαϕερέτω δὲ μηδὲν ἡμῖν ^c1ὁποτέρῳ ἂν τῷ ὀνόματι χρώμεϑα — ἀλλ' ἆρα διδακτόν; ἢ ²τοῦτό γε παντὶ δῆλον, ὅτι οὐδὲν ἄλλο διδάσκεται ἄνϑρωπος ³ἢ ἐπιστήμην;

⁴ΜΕΝ. ῎Εμοιγε δοκεῖ.

⁵ΣΩ. Εἰ δέ γ' ἐστὶν ἐπιστήμη τις ἡ ἀρετή, δῆλον ὅτι ⁶διδακτὸν ἂν εἴη.

⁷ΜΕΝ. Πῶς γὰρ οὔ;

⁸ΣΩ. Τούτου μὲν ἄρα ταχὺ ἀπηλλάγμεϑα, ὅτι τοιῦδε ⁹μὲν ὄντος διδακτόν, τοιοῦδε δ' οὔ.

¹⁰ΜΕΝ. Πάνυ γε.

¹¹ΣΩ. Τὸ δὴ μετὰ τοῦτο, ὡς ἔοικε, δεῖ σκέψασϑαι πότερόν ¹²ἐστιν ἐπιστήμη ἡ ἀρετὴ ἢ ἀλλοῖον ἐπιστήμης.

^d1ΜΕΝ. ῎Εμοιγε δοκεῖ τοῦτο μετὰ τοῦτο σκεπτέον εἶναι.

²ΣΩ. Τί δὲ δή; ἄλλο τι ἢ ἀγαϑὸν αὐτό ϕαμεν εἶναι τὴν ³ἀρετήν, καὶ αὕτη ἡ ὑπόϑεσις μένει ἡμῖν, ἀγαϑὸν αὐτὸ εἶναι;

⁴ΜΕΝ. Πάνυ μὲν οὖν.

ΣΩ. Οὐκοῦν εἰ μέν τί ἐστιν ⁵ἀγαϑὸν καὶ ἄλλο χωριζόμενον ἐπιστήμης, τάχ' ἂν εἴη ἡ ⁶ἀρετὴ οὐκ ἐπιστήμη τις· εἰ δὲ μηδέν ἐστιν ἀγαϑὸν ὃ οὐκ ⁷ἐπιστήμη περιέχει, ἐπιστήμην ἄν τιν' αὐτὸ ὑποπτεύοντες εἶναι ⁸ὀρϑῶς ὑποπτεύοιμεν.

ΜΕΝ. ῎Εστι ταῦτα.

ΣΩ. Καὶ μὴν ^e1ἀρετῇ γ' ἐσμὲν ἀγαϑοί;

ΜΕΝ. Ναί.

ΣΩ. Εἰ δὲ ἀγαϑοί, ²ὠϕέλιμοι· πάντα γὰρ τἀγαϑὰ ὠϕέλιμα. οὐχί;

ΜΕΝ. Ναί.

³ΣΩ. Καὶ ἡ ἀρετὴ δὴ ὠϕέλιμόν ἐστιν;

ΜΕΝ. ᾿Ανάγκη ⁴ἐκ τῶν ὡμολογημένων.

[…]

^88c1ΣΩ. Οὐκοῦν συλλήβδην πάντα τὰ τῆς ψυχῆς ²ἐπιχειρήματα καὶ καρτερήματα ἡγουμένης μὲν ϕρονήσεως εἰς ³εὐδαιμονίαν τελευτᾷ, ἀϕροσύνης δ' εἰς τοὐναντίον;

ΜΕΝ. ⁴῎Εοικεν.

ΣΩ. Εἰ ἄρα ἀρετὴ τῶν ἐν τῇ ψυχῇ τί ἐστιν καὶ ⁵ἀναγκαῖον αὐτῷ ὠϕελίμῳ εἶναι, ϕρόνησιν αὐτὸ δεῖ εἶναι, ⁶ἐπειδήπερ πάντα τὰ κατὰ τὴν ψυχὴν αὐτὰ μὲν καϑ' αὑτὰ ⁷οὔτε ὠϕέλιμα οὔτε βλαβερά ἐστιν, προσγενομένης δὲ ϕρο^d1νήσεως ἢ ἀϕροσύνης βλαβερά τε καὶ ὠϕέλιμα γίγνεται. ²κατὰ δὴ τοῦτον τὸν λόγον ὠϕέλιμόν γε οὖσαν τὴν ἀρετὴν ³ϕρόνησιν δεῖ τιν' εἶναι.

ΜΕΝ. ῎Εμοιγε δοκεῖ.

⁴ΣΩ. Καὶ μὲν δὴ καὶ τἆλλα ἃ νυνδὴ ἐλέγομεν, πλοῦτόν ⁵τε καὶ τὰ τοιαῦτα, τοτὲ μὲν ἀγαϑὰ τοτὲ δὲ βλαβερὰ εἶναι, ⁶ἆρα οὐχ ὥσπερ τῇ ἄλλῃ ψυχῇ ἡ ϕρόνησις ἡγουμένη ὠϕέλιμα ⁷τὰ τῆς ψυχῆς ἐποίει, ἡ δὲ ἀϕροσύνη βλαβερά, οὕτως αὖ ^e1καὶ τούτοις ἡ ψυχὴ ὀρϑῶς μὲν χρωμένη καὶ ἡγουμένη ὠϕέ²λιμα αὐτὰ ποιεῖ, μὴ ὀρϑῶς δὲ βλαβερά;

ΜΕΝ. Πάνυ γε.

³ΣΩ. ᾿Ορϑῶς δέ γε ἡ ἔμϕρων ἡγεῖται, ἡμαρτημένως δ' ἡ ⁴ἄϕρων;

ΜΕΝ. ῎Εστι ταῦτα.

ΣΩ. Οὐκοῦν οὕτω δὴ κατὰ ⁵πάντων εἰπεῖν ἔστιν, τῷ ἀνϑρώπῳ τὰ μὲν ἄλλα πάντα εἰς τὴν ⁶ψυχὴν ἀνηρτῆσϑαι, τὰ δὲ τῆς ψυχῆς αὐτῆς εἰς ϕρόνησιν, εἰ ^89a1μέλλει ἀγαϑὰ εἶναι· καὶ τούτῳ τῷ λόγῳ ϕρόνησις ἂν εἴη ²τὸ ὠϕέλιμον· ϕαμὲν δὲ τὴν ἀρετὴν ὠϕέλιμον εἶναι;

³ΜΕΝ. Πάνυ γε.

ΣΩ. Φρόνησιν ἄρα ϕαμὲν ἀρετὴν εἶναι, ⁴ἤτοι σύμπασαν ἢ μέρος τι;

ΜΕΝ. Δοκεῖ μοι καλῶς λέγε⁵σϑαι, ὦ Σώκρατες, τὰ λεγόμενα.

Postawienie problemu: czy cnota jest nauczalna, tzn. czy można jej uczyć i uczyć się?

a) dowód nauczalności cnoty przy założeniu (hipotezie), że jest ona wiedzą

1.

οὐδὲν ἄλλο διδάσκεται ἄνϑρωπος ἢ ἐπιστήμην (87c2–3)

ἐπιστήμη ⊆ διδακτόν

wiedza ⊆ nauczalne

Zał.

2.

Εἰ δέ γ' ἐστὶν ἐπιστήμη τις ἡ ἀρετή (87c5)

ἀρετή ⊆ ἐπιστήμη

cnota ⊆ wiedza

Hp.

3.

δῆλον ὅτι διδακτὸν ἂν εἴη (87c5–6)

ἀρετή ⊆ διδακτόν

cnota ⊆ nauczalne

1., 2., R1.1.1.2

b) dowód hipotezy: cnota jest wiedzą czyli mądrością/rozsądkiem.

Uwaga: Platon, przynajmniej w tym miejscu, pojęcia „wiedza (ἐπιστήμη)” i „rozsądek/mądrość (ϕρόνησις)” używa zamiennie, co dobrze widać w dwóch niżej przytoczonych fragmentach:

(88b1–6)

ΣΩ. Σκόπει δή, τούτων ἄττα σοι δοκεῖ μὴ ἐπιστήμη εἶναι ἀλλ' ἄλλο ἐπιστήμης, εἰ οὐχὶ τοτὲ μὲν βλάπτει, τοτὲ δὲ ὠϕελεῖ; οἶον ἀνδρεία, εἰ μὴ ἔστι ϕρόνησις ἡ ἀνδρεία ἀλλ' οἷον ϑάρρος τι' οὐχ ὅταν μὲν ἄνευ νοῦ ϑαρρῇ ἄνϑρωπος, βλάπτεται, ὅταν δὲ σὺν νῷ, ὠϕελεῖται;

(Siwek)

Sokrates: Zastanów się teraz, czy te spośród nich, które nie są twoim zdaniem wiedzą (ἐπιστήμη), lecz czymś różnym od wiedzy, nie są takie, że raz szkodzą, innym razem przynoszą pożytek? Na przykład męstwo; gdy męstwo nie jest rozważne (ϕρόνησις), ale jest tylko zuchwalstwem; jeśli człowiek jest nierozsądnie zuchwały, ponosi szkodę, jeśli kieruje nim rozsądek, odnosi korzyść.

(Jowett)

Soc. And such of these as are not knowledge (ἐπιστήμη), but of another sort, are sometimes profitable and sometimes hurtful; as, for example, courage wanting prudence (ϕρόνησις), which is only a sort of confidence? When a man has no sense he is harmed by courage, but when he has sense he is profited?

(97b5–7)

ΣΩ. Καὶ ἕως γ' ἄν που ὀρϑὴν δόξαν ἔχῃ περὶ ὧν ὁ ἕτερος ἐπιστήμην, οὐδὲν χείρων ἡγεμὼν ἔσται, οἰόμενος μὲν ἀληϑῆ, ϕρονῶν δὲ μή, τοῦ τοῦτο ϕρονοῦντος.

(Siwek)

Sokrates: I dopóki ma prawdziwe mniemanie o tym, o czym ktoś inny posiada wiedzę (ἐπιστήμη), nie jest wcale gorszym przewodnikiem, domyślając się prawdy, a nie posiadając wiedzy (ϕρόνησις), niż ten, kto posiada wiedzę (ϕρόνησις).

(Jowett)

Soc. And while he has true opinion about that which the other knows (ἐπιστήμη), he will be just as good a guide if he thinks the truth (ϕρόνησις), as he who knows the truth (ϕρόνησις)?

ba) dowód, że cnota jest pożyteczna

4.

ἀγαϑὸν αὐτό ϕαμεν εἶναι τὴν ἀρετήν, καὶ αὕτη ἡ ὑπόϑεσις μένει ἡμῖν, ἀγαϑὸν αὐτὸ εἶναι (87d2–3)

ἀρετή ⊆ ἀγαϑόν

cnota ⊆ dobro

Zał.

5.

πάντα γὰρ τἀγαϑὰ ὠϕέλιμα (87e2)

ἀγαϑόν ⊆ ὠϕέλιμον

dobro ⊆ pożyteczne

Zał.

6.

Καὶ ἡ ἀρετὴ δὴ ὠϕέλιμόν ἐστιν (87e3)

ἀρετή ⊆ ὠϕέλιμον

cnota ⊆ pożyteczne

4., 5., R1.1.1.1

bb) dowód z powyższego, że cnota jest wiedzą/rozsądkiem

7.

ϕρόνησις ἂν εἴη τὸ ὠϕέλιμον (89a1–2)

ὠϕέλιμον ⊆ ϕρόνησις

pożyteczne ⊆ wiedza

Zał.

8.

ϕαμὲν δὲ τὴν ἀρετὴν ὠϕέλιμον εἶναι (89a2)

ἀρετή ⊆ ὠϕέλιμον

cnota ⊆ pożyteczne

=6.

9.

Φρόνησιν ἄρα ϕαμὲν ἀρετὴν εἶναι (89a3–4)

ἀρετή ⊆ ϕρόνησις

cnota ⊆ wiedza

7., 8., R1.1.1.2

(Siwek)

[Sokrates:] Tak samo jest i z cnotą. Skoro nie wiemy, czym ona jest ani jaka jest, rozpatrzmy zatem za pomocą hipotezy, czy można się jej nauczyć, czy nie, tak rozumując: jakimi cechami obdarzona jest, wśród rzeczy odnoszących się do duszy, cnota, jeśli można jej nauczyć lub jeśli nie można. Czy jeśli jest z natury inna niż nauka, można jej nauczyć, czy nie, czy też, zgodnie z tym, co mówiliśmy przed chwilą, przypomnieć ją sobie? Zresztą, słowa są dla nas nieważne; chodzi tylko o to, czy można jej nauczyć? Czy też może nie dla wszystkich jest oczywiste, że jedyną rzeczą, której można nauczyć, jest wiedza?

Menon: Tak mi się wydaje.

Sokrates: Jeśli cnota jest rodzajem wiedzy, jest oczywiste, że można jej nauczyć.

Menon: Z pewnością.

Sokrates: Szybko to rozstrzygnęliśmy: w jednym wypadku można jej nauczyć, w innym nie.

Menon: Doskonale.

Sokrates: Następnym problemem, który, jak się wydaje, należy rozpatrzyć, jest to, czy cnota jest wiedzą, czy czymś innym niż wiedza.

Menon: Mnie się też wydaje, że jest to następny problem, który trzeba rozpatrzyć.

Sokrates: Więc cóż? Czy nie uważamy cnoty za dobro? Czy podtrzymujemy hipotezę, że cnota jest dobrem?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: Gdyby istniało jakieś dobro oddzielne od wiedzy, wówczas i cnota mogłaby nie być wiedzą; jeśli jednak nie ma takiego dobra, które nie należałoby do wiedzy, możemy słusznie przypuszczać, że jest ona wiedzą.

Menon: Jest tak.

Sokrates: Czy dzięki cnocie jesteśmy dobrzy?

Menon: Tak.

Sokrates: Jeśli dobrzy, to i pożyteczni: wszystko, co dobre, jest bowiem pożyteczne. Czyż nie?

Menon: Tak.

Sokrates: Zatem i cnota jest pożyteczna?

Menon: Z konieczności, zgodnie z tym, cośmy ustalili.

[…]

Sokrates: Krótko mówiąc, czy wszystko to, co dusza podejmuje albo znosi kierując się rozsądkiem, nie kończy się szczęśliwie, jeśli zaś kieruje się nierozsądkiem, przeciwnie?

Menon: Tak się wydaje.

Sokrates: Jeśli zatem cnota jest jedną z rzeczy związanych z duszą i z konieczności musi być pożyteczna, musi być rozsądkiem; wszystkie inne bowiem rzeczy z duszą związane nie są same z siebie ani pożyteczne, ani szkodliwe, ale zależnie od tego, czy towarzyszy im rozsądek, czy szaleństwo szkodzą lub przynoszą pożytek. Zgodnie z tym rozumowaniem, ponieważ cnota przynosi pożytek, musi być rodzajem rozsądku.

Menon: I mnie się tak wydaje.

Sokrates: Rozważmy teraz bogactwo i inne tego rodzaju rzeczy, o których mówiliśmy, że są one raz dobre, raz szkodliwe. Tak samo jak różne są dążenia duszy, jeśli są kierowane rozumem, przynoszą duszy pożytek, jeśli dusza posługuje się nimi i kieruje rozumnie, czyni je pożytecznymi, jeśli nierozumnie, szkodliwymi?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: Rozumnie kieruje dusza mądra, błędnie zaś niemądra?

Menon: To prawda.

Sokrates: Tak więc ogólnie można powiedzieć, że u człowieka wszystko zależy od duszy, sama dusza zaś zależy od rozsądku, bez którego nie może być ona dobra; zgodnie z tym rozumowaniem rozsądek jest pożyteczny. Czy nie powiedzieliśmy zaś, że cnota jest pożyteczna?

Menon: Z całą pewnością.

Sokrates: Zatem cnota jest rozsądkiem, albo całym, albo jego częścią?

Menon: Wydaje mi się, Sokratesie, że mówisz doskonale.

(Jowett)

[Soc.] And we too, as we know not the nature and — qualities of virtue, must ask, whether virtue is or not taught, under a hypothesis: as thus, if virtue is of such a class of mental goods, will it be taught or not? Let the first hypothesis be — that virtue is or is not knowledge, — in that case will it be taught or not? or, as we were just now saying, remembered? For there is no use in disputing about the name. But is virtue taught or not? or rather, does not everyone see that knowledge alone is taught?

Men. I agree.

Soc. Then if virtue is knowledge, virtue will be taught?

Men. Certainly.

Soc. Then now we have made a quick end of this question: if virtue is of such a nature, it will be taught; and if not, not?

Men. Certainly.

Soc. The next question is, whether virtue is knowledge or of another species?

Men. Yes, that appears to be the — question which comes next in order.

Soc. Do we not say that virtue is a good? — This is a hypothesis which is not set aside.

Men. Certainly.

Soc. Now, if there be any sort — of good which is distinct from knowledge, virtue may be that good; but if knowledge embraces all good, then we shall be right in think in that virtue is knowledge?

Men. True.

Soc. And virtue makes us good?

Men. Yes.

Soc. And if we are good, then we are profitable; for all good things are profitable?

Men. Yes.

Soc. Then virtue is profitable?

Men. That is the only inference.

[…]

Soc. And in general, all that the attempts or endures, when under the guidance of wisdom, ends in happiness; but when she is under the guidance of folly, in the opposite?

Men. That appears to be true.

Soc. If then virtue is a quality of the soul, and is admitted to be profitable, it must be wisdom or prudence, since none of the things of the soul are either profitable or hurtful in themselves, but they are all made profitable or hurtful by the addition of wisdom or of folly; and therefore and therefore if virtue is profitable, virtue must be a sort of wisdom or prudence?

Men. I quite agree.

Soc. And the other goods, such as wealth and the like, of which we were just now saying that they are sometimes good and sometimes evil, do not they also become profitable or hurtful, accordingly as the soul guides and uses them rightly or wrongly; just as the things of the soul herself are benefited when under the guidance of wisdom and harmed by folly?

Men. True.

Soc. And the wise soul guides them rightly, and the foolish soul wrongly.

Men. Yes.

Soc. And is not this universally true of human nature? All other things hang upon the soul, and the things of the soul herself hang upon wisdom, if they are to be good; and so wisdom is inferred to be that which profits — and virtue, as we say, is profitable?

Men. Certainly.

Soc. And thus we arrive at the conclusion that virtue is either wholly or partly wisdom?

Men. I think that what you are saying, Socrates, is very true.