II. Zależności statystyczne

Marek Jerzy. Minakowski, Prehistoria logiki formalnej

I. Fragmenta prearistotelicorum

6. Katalog fragmentów logicznych znalezionych w pismach prearystotelików

125. Platon, Menon 96e7–97c5 & 98b7–99b10

Podsumowanie rozważań o cnocie, jej istocie i pochodzeniu. Składają się na nie dowód, że nie jesteśmy dobrzy z natury i dowód, że cnota nie jest wiedzą, a zatem jest słusznym mniemaniem.

Sokrates, Menon:

^96e7ΣΩ. ῟Ωδε· ὅτι μὲν τοὺς ἀγαϑοὺς ἄνδρας δεῖ ὠϕελίμους εἶναι, ^97a1ὀρϑῶς ὡμολογήκαμεν τοῦτό γε ὅτι οὐκ ἂν ἄλλως ἔχοι· ἦ γάρ;

²ΜΕΝ. Ναί.

³ΣΩ. Καὶ ὅτι γε ὠϕέλιμοι ἔσονται, ἂν ὀρϑῶς ἡμῖν ἡγῶνται ⁴τῶν πραγμάτων, καὶ τοῦτό που καλῶς ὡμολογοῦμεν;

⁵ΜΕΝ. Ναί.

⁶ΣΩ. ῞Οτι δ' οὐκ ἔστιν ὀρϑῶς ἡγεῖσϑαι, ἐὰν μὴ ϕρόνιμος ⁷ᾖ, τοῦτο ὅμοιοί ἐσμεν οὐκ ὀρϑῶς ὡμολογηκόσιν.

⁸ΜΕΝ. Πῶς δὴ [ὀρϑῶς] λέγεις;

⁹ΣΩ. ᾿Εγὼ ἐρῶ. 〈εἰ〉 εἰδὼς τὴν ὁδὸν τὴν εἰς Λάρισαν ἢ ¹⁰ὅποι βούλει ἄλλοσε βαδίζοι καὶ ἄλλοις ἡγοῖτο, ἄλλο τι ὀρϑῶς ¹¹ἂν καὶ εὖ ἡγοῖτο;

¹²ΜΕΝ. Πάνυ γε.

^b1ΣΩ. Τί δ' εἴ τις ὀρϑῶς μὲν δοξάζων ἥτις ἐστὶν ἡ ὁδός, ²ἐληλυϑὼς δὲ μὴ μηδ' ἐπιστάμενος, οὐ καὶ οὗτος ἂν ὀρϑῶς ³ἡγοῖτο;

⁴ΜΕΝ. Πάνυ γε.

⁵ΣΩ. Καὶ ἕως γ' ἄν που ὀρϑὴν δόξαν ἔχῃ περὶ ὧν ὁ ἕτερος ⁶ἐπιστήμην, οὐδὲν χείρων ἡγεμὼν ἔσται, οἰόμενος μὲν ἀληϑῆ, ⁷ϕρονῶν δὲ μή, τοῦ τοῦτο ϕρονοῦντος.

⁸ΜΕΝ. Οὐδὲν γάρ.

⁹ΣΩ. Δόξα ἄρα ἀληϑὴς πρὸς ὀρϑότητα πράξεως οὐδὲν ¹⁰χείρων ἡγεμὼν ϕρονήσεως· καὶ τοῦτό ἐστιν ὃ νυνδὴ παρε¹¹λείπομεν ἐν τῇ περὶ τῆς ἀρετῆς σκέψει ὁποῖόν τι εἴη, λέγοντες ^c1ὅτι ϕρόνησις μόνον ἡγεῖται τοῦ ὀρϑῶς πράττειν· τὸ δὲ ἄρα ²καὶ δόξα ἦν ἀληϑής.

³ΜΕΝ. ῎Εοικέ γε.

⁴ΣΩ. Οὐδὲν ἄρα ἧττον ὠϕέλιμόν ἐστιν ὀρϑὴ δόξα ἐπι⁵στήμης.

[…]

^98b7ΣΩ. Τί δέ; τόδε οὐκ ὀρϑῶς, ὅτι ἀληϑὴς δόξα ἡγουμένη ⁸τὸ ἔργον ἑκάστης τῆς πράξεως οὐδὲν χεῖρον ἀπεργάζεται ἢ ⁹ἐπιστήμη;

¹⁰ΜΕΝ. Καὶ τοῦτο δοκεῖς μοι ἀληϑῆ λέγειν.

^c1ΣΩ. Οὐδὲν ἄρα ὀρϑὴ δόξα ἐπιστήμης χεῖρον οὐδὲ ἧττον ²ὠϕελίμη ἔσται εἰς τὰς πράξεις, οὐδὲ ἁνὴρ ὁ ἔχων ὀρϑὴν ³δόξαν ἢ ὁ ἐπιστήμην.

⁴ΜΕΝ. ῎Εστι ταῦτα.

⁵ΣΩ. Καὶ μὴν ὅ γε ἀγαϑὸς ὠϕέλιμος ἡμῖν ὡμο⁶λόγηται εἶναι.

⁷ΜΕΝ. Ναί.

⁸ΣΩ. ᾿Επειδὴ τοίνην οὐ μόνον δι' ἐπιστήμην ἀγαϑοὶ ἄνδρες ⁹ἂν εἶεν καὶ ὠϕέλιμοι ταῖς πόλεσιν, εἴπερ εἶεν, ἀλλὰ καὶ δι' ¹⁰ὀρϑὴν δόξαν, τούτοιν δὲ οὐδέτερον ϕύσει ἐστὶν τοῖς ἀνϑρώ^d1ποις, οὔτε ἐπιστήμη οὔτε δόξα ἀληϑής, † οὔτ' ἐπίκητηα — ἢ ²δοκεῖ σοι ϕύσει ὁποτερονοῦν αὐτοῖν εἶναι;

³ΜΕΝ. Οὐ ἔμοιγε.

⁴ΣΩ. Οὐκοῦν ἐπειδὴ οὐ ϕύσει, οὐδὲ οἱ ἀγαϑοὶ ϕύσει ⁵εἶεν ἄν.

⁶ΜΕΝ. Οὐ δῆτα.

⁷ΣΩ. ᾿Επειδὴ δέ γε οὐ ϕύσει, ἐσκοποῦμεν τὸ μετὰ τοῦτο ⁸εἰ διδακτόν ἐστιν.

⁹ΜΕΝ. Ναί.

¹⁰ΣΩ. Οὐκοῦν διδακτὸν ἔδοξεν εἶναι, εἰ ϕρόνησις ἡ ἀρετή;

¹¹ΜΕΝ. Ναί.

¹²ΣΩ. Κἂν εἴ γε διδακτὸν εἴη, ϕρόνησις ἂν εἶναι;

¹³ΜΕΝ. Πάνυ γε.

^e1ΣΩ. Καὶ εἰ μέν γε διδάσκαλοι εἶεν, διδακτὸν ἂν εἶναι, ²μὴ ὄντων δὲ οὐ διδακτόν;

³ΜΕΝ. Οὕτω.

⁴ΣΩ. ᾿Αλλὰ μὴν ὡμολογήκαμεν μὴ εἶναι αὐτοῦ διδασκά⁵λους;

⁶ΜΕΝ. ῎Εστι ταῦτα.

⁷ΣΩ. ῾Ωμολογήκαμεν ἄρα μήτε διδακτὸν αὐτὸ μήτε ϕρό⁸νησιν εἶναι;

⁹ΜΕΝ. Πάνυ γε.

¹⁰ΣΩ. ᾿Αλλὰ μὴν ἀγαϑόν γε αὐτὸ ὁμολογοῦμεν εἶναι;

¹¹ΜΕΝ. Ναί.

¹²ΣΩ. ᾿Ωϕέλιμον δὲ καὶ ἀγαϑὸν εἶναι τὸ ὀρϑῶς ἡγούμενον;

¹³ΜΕΝ. Πάνυ γε.

^99a1ΣΩ. ᾿Ορϑῶς δέ γε ἡγεῖσϑαι δύο ὄντα ταῦτα μόνα, δόξαν ²τε ἀληϑῆ καὶ ἐπιστήμην, ἃ ἔχων ἄνϑρωπος ὀρϑῶς ἡγεῖται — ³τὰ γὰρ ἀπὸ τύχης τινὸς ἀρϑῶς γιγνόμενα οὐκ ἀνϑρωπίνῃ ⁴ἡγεμονίᾳ γίγνεται — ὧν δὲ ἄνϑρωπος ἡγεμών ἐστιν ἐπὶ τὸ ⁵ὀρϑόν, δύο ταῦτα, δόξα ἀληϑὴς καὶ ἐπιστήμη.

⁶ΜΕΝ. Δοκεῖ μοι οὕτω.

⁷ΣΩ. Οὐκοῦν ἐπειδὴ οὐ διδακτόν ἐστιν, οὐδ' ἐπιστήμη δὴ ⁸ἔτι γίγνεται ἡ ἀρετή;

⁹ΜΕΝ. Οὐ ϕαίνεται.

^b1ΣΩ. Δυοῖν ἄρα ὄντοιν ἀγαϑοῖν καὶ ὠϕελίμοιν τὸ μὲν ²ἕτερον ἀπολέλυται, καὶ οὐκ ἂν εἴη ἐν πολιτικῇ πράξει ³ἐπιστήμη ἡγεμών.

⁴ΜΕΝ. Οὔ μοι δοκεῖ.

⁵ΣΩ. Οὐκ ἄρα σοϕίᾳ τινὶ οὐδὲ σοϕοὶ ὄντες οἱ τοιοῦτοι ⁶ἄνδρες ἡγοῦντο ταῖς πόλεσιν, οἱ ἀμϕὶ Θεμιστοκλέα τε καὶ ⁷οὓς ἄρτι ῎Ανυτος ὅδε ἔλεγεν· διὸ δὴ καὶ οὐχ οἷοί τε ἄλλους ⁸ποιεῖν τοιούτους οἷοι αὐτοί εἰσι, ἅτε οὐ δι' ἐπιστήμην ὄντες ⁹τοιοῦτοι.

¹⁰ΜΕΝ. ῎Εοικεν οὕτως ἔχειν, ὦ Σώκρατες, ὡς λέγεις.

¹¹ΣΩ. Οὐκοῦν εἰ μὴ ἐπιστήμῃ, εὐδοξίᾳ δὴ τὸ λοιπὸν ^c1γίγνεται· ᾗ οἱ πολιτικοὶ ἄνδρες χρώμενοι τὰς πόλεις ὀρ²ϑοῦσιν, οὐδὲν διαϕερόντως ἔχοντες πρὸς τὸ ϕρονεῖν ἢ οἱ ³χρησμῳδοί τε καὶ οἱ ϑεομάντεις· καὶ γὰρ οὗτοι ἐνϑου⁴σιῶντες λέγουσιν μὲν ἀληϑῆ καὶ πολλά, ἴσασι δὲ οὐδὲν ὧν ⁵λέγουσιν.

⁶ΜΕΝ. Κινδυνεύει οὕτως ἔχειν.

Dowód, że nie jesteśmy dobrzy z natury

1.

τοὺς ἀγαϑοὺς ἄνδρας δεῖ ὠϕελίμους εἶναι (96e7)

ἀγαϑόν ⊆ ὠϕέλιμον

dobro ⊆ pożyteczne

Zał.

2.

ὅτι […] ὠϕέλιμοι ἔσονται, ἂν ὀρϑῶς ἡμῖν ἡγῶνται τῶν πραγμάτων (97a3–4)

ὠϕέλιμον ⊆ ὀρϑῶς ἡγούμενον

pożyteczne ⊆ dobrze kierujące

Zał.

3.

ἀληϑὴς δόξα ἡγουμένη τὸ ἔργον ἑκάστης τῆς πράξεως οὐδὲν χεῖρον ἀπεργάζεται ἢ ἐπιστήμη (98b7–9)

ὀρϑῶς ἡγούμενον ⊆ ἐπιστήμη ∪ δόξα ἀληϑής

dobrze kierujące ⊆ wiedza ∪ słuszne mniemanie

Zał.

4.

Οὐδὲν […] ὀρϑὴ δόξα ἐπιστήμης χεῖρον οὐδὲ ἧττον ὠϕελίμη ἔσται (98c1–2)

ὠϕέλιμον ⊆ ἐπιστήμη ∪ δόξα ἀληϑής

pożyteczne ⊆ wiedza ∪ słuszne mniemanie

2., 3., R1.1.1.1

5.

οὐ μόνον δι' ἐπιστήμην ἀγαϑοὶ ἄνδρες ἂν εἶεν καὶ ὠϕέλιμοι ταῖς πόλεσιν, εἴπερ εἶεν, ἀλλὰ καὶ δι' ὀρϑὴν δόξαν (98c8–10)

ἀγαϑόν ⊆ ἐπιστήμη ∪ δόξα ἀληϑής

dobro ⊆ wiedza ∪ słuszne mniemanie

1., 4., R1.1.1.1

6.

τούτοιν […] οὐδέτερον ϕύσει ἐστὶν τοῖς ἀνϑρώποις, οὔτε ἐπιστήμη οὔτε δόξα ἀληϑής (98c10–d1)

ἐπιστήμη ∪ δόξα ἀληϑής ∥ ϕύσει

wiedza ∪ słuszne mniemanie ∥ z natury

Zał.

7.

οὐδὲ οἱ ἀγαϑοὶ ϕύσει (98d4)

ἀγαϑόν ∥ ϕύσει

dobro ∥ z natury

5., 6., R1.2.4.1

Dowód, że cnota nie jest wiedzą, a zatem jest słusznym mniemaniem

8.

διδακτὸν ἔδοξεν εἶναι, εἰ ϕρόνησις (98d10)

ϕρόνησις ⊆ διδακτόν

wiedza ⊆ nauczalne

Zał.

9.

Καὶ εἰ μέν γε διδάσκαλοι εἶεν, διδακτὸν ἂν εἶναι, μὴ ὄντων δὲ οὐ διδακτόν (98e1–2)

διδασκάλους ἔχον = διδακτόν

mające nauczycieli = nauczalne

Zał.

10.

ὡμολογήκαμεν μὴ εἶναι αὐτοῦ διδασκάλους (98e4–5)

ἀρετή ∥ διδασκάλους ἔχον

cnota ∥ mające nauczycieli

Zał.

11.

῾Ωμολογήκαμεν ἄρα μήτε διδακτὸν αὐτὸ (98e7)

ἀρετή ∥ διδακτόν

cnota ∥ nauczalne

9., 10., R1.2.8.4

12.

μήτε ϕρόνησιν εἶναι (98e7–8)

ἀρετή ∥ ϕρόνησις

cnota ∥ wiedza

8., 11., R1.2.4.5

13.

ἀγαϑόν […] αὐτὸ ὁμολογοῦμεν εἶναι (98e10)

ἀρετή ⊆ ἀγαϑόν

cnota ⊆ dobro

Zał.

14.

ἡ ἀρετή (99a8) εὐδοξίᾳ […] τὸ λοιπὸν γίγνεται (99b11–c1)

ἀρετή ⊆ δόξα ἀληϑής

cnota ⊆ słuszne mniemanie

5., 12., 13., R1.3.8.3

(Siwek)

Sokrates: O czymś takim: czy słusznie się zgodziliśmy, że ludzie dobrzy muszą być pożyteczni i że nie może być inaczej?

Menon: Tak.

Sokrates: I czy słusznie się zgodziliśmy, że wtedy będą pożyteczni, kiedy będą dobrze kierować naszymi sprawami?

Menon: Tak.

Sokrates: Ale prawdopodobnie nie było słuszne stwierdzenie, iż nie są w stanie dobrze nimi kierować, jeśli nie mają wiedzy.

Menon: Jak to rozumiesz?

Sokrates: Powiem ci. Gdyby ktoś znający drogę do Larisy lub innego miasta sam się tam wybrał i poprowadził innych, to czy nie prowadziłby ich dobrze?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: A gdyby ktoś posiadał słuszne mniemanie o tym, jaka jest ta droga, choć ani sam nią nie szedł, ani jej nie poznał, czy i on dobrze by prowadził?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: I dopóki ma prawdziwe mniemanie o tym, o czym ktoś inny posiada wiedzę, nie jest wcale gorszym przewodnikiem, domyślając się prawdy, a nie posiadając wiedzy, niż ten, kto posiada wiedzę.

Menon: W niczym nie jest gorszy.

Sokrates: Zatem prawdziwe mniemanie co do słuszności postępowania nie jest gorszym przewodnikiem niż wiedza; i to właśnie pominęliśmy w naszych rozważaniach o naturze cnoty myśląc, że tylko wiedza jest przewodnikiem w słusznym postępowaniu; a więc jest nim i prawdziwe mniemanie.

Menon: Tak się wydaje.

Sokrates: Prawdziwe mniemanie jest zatem nie mniej pożyteczne niż wiedza.

[…]

Sokrates: Cóż jeszcze! Czy jest też prawdą, że jeśli prawdziwe mniemanie kieruje działaniem, to osiąga ono w każdym przedsięwzięciu skutek nie gorszy niż wiedza?

Menon: I tym razem wydaje mi się, że mówisz prawdę.

Sokrates: Zatem mniemanie prawdziwe nie jest od wiedzy gorsze ani mniej pożyteczne w działaniu, tak samo jak i człowiek je posiadający od człowieka mającego wiedzę.

Menon: To prawda.

Sokrates: Zgodziliśmy się zaś, że człowiek dobry jest pożyteczny.

Menon: Tak.

Sokrates: Skoro zatem nie tylko dzięki wiedzy ludzie stają się dobrzy i pożyteczni dla swojego państwa (o ile tacy są), ale również dzięki prawdziwemu mniemaniu; ponieważ zaś żadna z tych rzeczy, ani wiedza ani prawdziwe mniemanie, nie są dane człowiekowi przez naturę… Czy może ty uważasz, że jedna i druga są darem natury?

Menon: Nie, z pewnością.

Sokrates: Jeśli więc nie są darem natury, to i ludzie nie są dobrzy dzięki naturze.

Menon: Na pewno nie.

Sokrates: Jeśli nie dzięki naturze, to badaliśmy, czy można tego nauczyć.

Menon: Tak.

Sokrates: Zdawało nam się, że jeśli cnota jest wiedzą, można jej nauczyć?

Menon: Tak.

Sokrates: A gdyby jej można było nauczyć, byłaby wiedzą?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: I gdyby miała nauczycieli, można by jej uczyć, jeśli ich nie ma, nie można tego uczynić?

Menon: Tak.

Sokrates: Zgodziliśmy się jednak, że nie ma nauczycieli cnoty?

Menon: To prawda.

Sokrates: Czy nie zgodziliśmy się więc, że ani nie można jej uczyć, ani nie jest wiedzą?

Menon: Z pewnością.

Sokrates: Przyznajemy jednak, że jest dobrem?

Menon: Tak.

Sokrates: Jest zatem rzeczą dobrą i pożyteczną dobrze kierować?

Menon: Tak.

Sokrates: Dobrze zaś kierują tylko te dwie rzeczy: prawdziwe mniemanie i wiedza; posiadając je człowiek kieruje dobrze. To, co powstaje z przypadku, nie powstaje dzięki ludzkiemu kierownictwu; co do tego, dzięki czemu człowiek kieruje ku dobru, są to dwie rzeczy, prawdziwe mniemanie i wiedza.

Menon: I ja tak sądzę.

Sokrates: Ponieważ jednak cnoty nie można uczyć, nie może ona być już wiedzą?

Menon: Nie, jak się wydaje.

Sokrates: Z dwóch zatem rzeczy dobrych i pożytecznych jedna znika: nie może wiedza być kierownikiem w sprawach politycznych.

Menon: Sądzę, że nie.

Sokrates: Zatem owi mężowie, Temistokles i inni, o których mówił przed chwilą Anytos, nie dzięki jakiejś mądrości ani nie dlatego, że byli mądrzy rządzili państwami; z tego powodu nie byli w stanie innych uczynić podobnymi do siebie, ponieważ byli tacy nie dzięki wiedzy.

Menon: Wydaje się, że mówisz prawdę, Sokratesie.

Sokrates: Jeśli nie dzięki wiedzy, pozostaje prawdziwe mniemanie: to nim się posługując politycy rządzą pomyślnie państwami; nie mają oni więcej wspólnego z wiedzą niż prorocy i wróżbici; i ci bowiem nieraz mówią prawdę, ale nie mają żadnej wiedzy o rzeczach, o których mówią.

Menon: Wydaje się, że masz rację.

(Jowett)

Soc. I mean that good men are necessarily useful or profitable. Were we not right in admitting this? It must be so.

Men. Yes.

Soc. And in supposing that they will be useful only if they are true guides to us of action — there we were also right?

Men. Yes.

Soc. But when we said that a man cannot be a good guide unless he have knowledge (phrhonesis), this we were wrong.

Men. What do you mean by the word ”right”?

Soc. I will explain. If a man knew the way to Larisa, or anywhere else, and went to the place and led others thither, would he not be a right and good guide?

Men. Certainly.

Soc. And a person who had a right opinion about the way, but had never been and did not know, might be a good guide also, might he not?

Men. Certainly.

Soc. And while he has true opinion about that which the other knows, he will be just as good a guide if he thinks the truth, as he who knows the truth?

Men. Exactly.

Soc. Then true opinion is as good a guide to correct action as knowledge; and that was the point which we omitted in our speculation about the nature of virtue, when we said that knowledge only is the guide of right action; whereas there is also right opinion.

Men. True.

Soc. Then right opinion is not less useful than knowledge?

Soc. And am I not also right in saying that true opinion leading the way perfects action quite as well as knowledge?

Men. There again, Socrates, I think you are right.

Soc. Then right opinion is not a whit inferior to knowledge, or less useful in action; nor is the man who has right opinion inferior to him who has knowledge?

Men. True.

Soc. And surely the good man has been acknowledged by us to be useful?

Men. Yes.

Soc. Seeing then that men become good and useful to states, not only because they have knowledge, but because they have right opinion, and that neither knowledge nor right opinion is given to man by nature or acquired by him — (do you imagine either of them to be given by nature?

Men. Not I.)

Soc. Then if they are not given by nature, neither are the good by nature good?

Men. Certainly not.

Soc. And nature being excluded, then came the question whether virtue is acquired by teaching?

Men. Yes.

Soc. If virtue was wisdom [or knowledge], then, as we thought, it was taught?

Men. Yes.

Soc. And if it was taught it was wisdom?

Men. Certainly.

Soc. And if there were teachers, it might be taught; and if there were no teachers, not?

Men. True.

Soc. But surely we acknowledged that there were no teachers of virtue?

Men. Yes.

Soc. Then we acknowledged that it was not taught, and was not wisdom?

Men. Certainly.

Soc. And yet we admitted that it was a good?

Men. Yes.

Soc. And the right guide is useful and good?

Men. Certainly.

Soc. And the only right guides are knowledge and true opinion — these are the guides of man; for things which happen by chance are not under the guidance of man: but the guides of man are true opinion and knowledge.

Men. I think so too.

Soc. But if virtue is not taught, neither is virtue knowledge.

Men. Clearly not.

Soc. Then of two good and useful things, one, which is knowledge, has been set aside, and cannot be supposed to be our guide in political life.

Men. I think not.

Soc. And therefore not by any wisdom, and not because they were wise, did Themistocles and those others of whom Anytus spoke govern states. This was the reason why they were unable to make others like themselves — because their virtue was not grounded on knowledge.

Men. That is probably true, Socrates.

Soc. But if not by knowledge, the only alternative which remains is that statesmen must have guided states by right opinion, which is in politics what divination is in religion; for diviners and also prophets say many things truly, but they know not what they say.

Men. So I believe.