II. Zależności statystyczne

Marek Jerzy. Minakowski, Prehistoria logiki formalnej

I. Fragmenta prearistotelicorum

7. Dodatek 1.: fragmenty logiczne we fragmentach presokratyków

212. Gorgiasz, Pochwała Heleny 6–8 & 15 & 19–20

Gorgiasz dowodzi niewinności Heleny.

(6) ἢ γὰρ Τύχης βουλήμασι καὶ ϑεῶν βουλεύμασι καὶ ᾿Ανάγκης ψυϕίσμασιν ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν, ἢ βίᾳ ἁρπασϑεῖσα, ἢ λόγοις πεισϑεῖσα, 〈ἢ ἔρωτι ἁλοῦσα〉. εἰ μὲν οὖν διὰ τὸ πρῶτον, ἄξιος αἰτιᾶσϑαι ὁ αἰτιώμενος· ϑεοῦ γὰρ προϑυμίαν ἀνϑρωπίνῃ προμεϑίᾳ ἀδύνατον κωλύειν. πέϕυκε γὰρ οὐ τὸ κρεῖσσον ὑπὸ τοῦ ἥσσονος κωλύεσϑαι, ἀλλὰ τὸ ἧσσον ὑπὸ τοῦ κρείσσονος ἄρχεσϑαι καὶ ἄγεσϑαι, καὶ τὸ μὲν κρεῖσσον ἡγεῖσϑαι, τὸ δὲ ἧσσον ἕπεσϑαι. ϑεὸς δ' ἀνϑρώπου κρεῖσσον καὶ βίᾳ καὶ σοϕίᾳ καὶ τοῖς ἄλλοις. εἰ οὖν τῇ Τύχῃ καὶ τῷ ϑεῷ τὴν αἰτίαν ἀναϑετέον, [ἢ] τὴν ῾Ελένην τῆς δυσκλείας ἀπολυτέον.

(7) εἰ δε βίᾳ ἡρπάσϑη καὶ ἀνόμως ἐβιάσϑη καὶ ἀδίκως ὑβρίσϑη, δῆλον ὅτι ὁ 〈μὲν〉 ἁρπάσας ὡς ὑβρίσας ἠδίκησεν, ἡ δὲ ἁρπασϑεῖσα ὡς ὑβρισϑεῖσα ἐδυστύχησεν. ἄξιος οὖν ὁ μὲν ἐπιχειρήσας βάρβαρος βάρβαρον ἐπιχείρημα καὶ λόγῳ καὶ νόμῳ καὶ ἔργῳ λόγῳ μὲν αἰτίας, νόμῳ δὲ ἀτιμίας, ἔργῳ δὲ ζημίας τυχεῖν· ἡ δὲ βιασϑεῖσα καὶ τῆς πατρίδος στερηϑεῖσα καὶ τῶν ϕίλων ὀρϕανισϑεῖσα πῶς οὐκ ἂν εἰκότως ἐλεηϑείη μᾶλλον ἢ κακολογηϑείη; ὁ μὲν γὰρ ἔδρασε δεινά, ἡ δὲ ἔπαϑε· δίκαιον οὖν τὴν μὲν οἰκτῖραι, τὸν δὲ μισῆσαι.

(8) εἰ δὲ λόγος ὁ πείσας καὶ τὴν ψυχὴν ἀπατήσας, οὐδὲ πρὸς τοῦτο χαλεπὸν ἀπολογήσασϑαι καὶ τὴν αἰτίαν ἀπολύσασϑαι ὧδε. λόγος δυνάστης μέγας ἐστίν, ὃς σμικροτάτῳ σώματι καὶ ἀϕανεστάτῳ ϑειότατα ἔργα ἀποτελεῖ· δύναται γὰρ καὶ ϕόβον παῦσαι καὶ λύπην ἀϕελεῖν καὶ χαρὰν ἐνεργάσασϑαι καὶ ἔλεον ἐπαυξῆσαι. ταῦτα δὲ ὡς οὕτως ἔχει δείξω·

[…]

(15) καὶ ὅτι μέν, εἰ λόγῳ ἐπείσϑη, οὐκ ἠδίκησεν ἀλλ' ἠτύχησεν, εἴρηται· τὴν δέ τετάρτην αἰτίαν τῷ τετάρτῳ λόγῳ διέξειμι. εἰ γὰρ ἔρως ἦν ὁ ταῦτα πάντα πράξας, οὐ χαλεπῶς διαϕεύξεται τὴν τῆς λεγομένης γεγονέναι ἁμαρτίας αἰτίαν. ἃ γὰρ ὁρῶμεν, ἔχει ϕύσιν οὐχ ἣν ἡμεῖς ϑέλομεν, ἀλλ' ἣν ἕκαστον ἔτυχε· διὰ δὲ τῆς ὄψεως ἡ ψυχὴ κἀν τοῖς τρόποις τυποῦται.

[…]

(19) εἰ οὖν τῷ τοῦ ᾿Αλεξάνδρου σώματι τὸ τῆς ῾Ελένης ὄμμα ἡσϑὲν προϑυμίαν καὶ ἅμιλλαν ἔρωτος τῇ ψυχῇ παρέδωκε, τί ϑαυμαστόν; ὃς εἰ μὲν ϑεὸς 〈ὢν ἔχει〉 ϑεῶν ϑείαν δύναμιν, πῶς ἂν ὁ ἥσσων εἴη τοῦτον ἀπώσασϑαι καὶ ἀμύνασϑαι δυνατός; εἰ δ' ἐστὶν ἀνϑρώπινον νόσημα καὶ ψυχῆς ἀγνόημα, οὐχ ὡς ἁμάρτημα μεμπτέον ἀλλ' ὡς ἀτύχημα νομιστέον· ἦλϑε γάρ, ὡς ἦλϑε, τύχης ἀγρεύμασιν, οὐ γνώμης βουλεύμασι, καὶ ἔρωτος ἀνάγκαις, οὐ τέχνης παρασκευαῖς.

(20) πῶς οὖν χρὴ δίκαιον ἡγήσασϑαι τὸν τῆς ῾Ελένης μῶμον, ἥτις εἴτ' ἐρασϑεῖσα εἴτε λόγῳ πεισϑεῖσα εἴτε βίᾳ ἁρπασϑεῖσα εἴτε ὑπὸ ϑείας ἀνάγκης ἀναγκασϑεῖσα ἔπραξεν ἃ ἔπραξε, πάντως διαϕεύγει τὴν αἰτίαν;

1.

ἢ […] Τύχης βουλήμασι καὶ ϑεῶν βουλεύμασι καὶ ᾿Ανάγκης ψυϕίσμασιν ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν, ἢ βίᾳ ἁρπασϑεῖσα, ἢ λόγοις πεισϑεῖσα, 〈ἢ ἔρωτι ἁλοῦσα〉 (6)

ϑεῶν βουλεύμασι ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν ∨

∨ ῾Ελένη βίᾳ ἁρπασϑεῖσα ἦν ∨

∨ ῾Ελένη λόγῳ πεισϑεῖσα ἦν ∨

∨ ῾Ελένη ἔρωτι ἁλοῦσα ἦν

co się stało, stało się ze zrządzenia bogów ∨

∨ Helena została porwana przemocą ∨

∨ Helena została przekonana słowem ∨

∨ Helena została porwana miłością

2.

εἰ […] τῇ Τύχῃ καὶ τῷ ϑεῷ τὴν αἰτίαν ἀναϑετέον, [ἢ] τὴν ῾Ελένην τῆς δυσκλείας ἀπολυτέον (6)

ϑεῶν βουλεύμασι ἔπραξεν ἃ ἔπραξεν → ῾Ελένη ἀναίτιός ἐστι

co się stało, stało się ze zrządzenia bogów → Helena jest niewinna

Zał.

3.

εἰ δε βίᾳ ἡρπάσϑη καὶ ἀνόμως ἐβιάσϑη καὶ ἀδίκως ὑβρίσϑη, δῆλον ὅτι ὁ 〈μὲν〉 ἁρπάσας ὡς ὑβρίσας ἠδίκησεν, ἡ δὲ ἁρπασϑεῖσα ὡς ὑβρισϑεῖσα ἐδυστύχησεν (7)

῾Ελένη βίᾳ ἁρπασϑεῖσα ἦν → ῾Ελένη ἀναίτιός ἐστι

Helena została porwana przemocą → Helena jest niewinna

Zał.

4.

καὶ ὅτι μέν, εἰ λόγῳ ἐπείσϑη, οὐκ ἠδίκησεν ἀλλ' ἠτύχησεν, εἴρηται (15)

῾Ελένη λόγῳ πεισϑεῖσα ἦν → ῾Ελένη ἀναίτιός ἐστι

Helena została przekonana słowem → Helena jest niewinna

Zał.

5.

εἰ γὰρ ἔρως ἦν ὁ ταῦτα πάντα πράξας, οὐ χαλεπῶς διαϕεύξεται τὴν τῆς λεγομένης γεγονέναι ἁμαρτίας αἰτίαν (15)

῾Ελένη ἔρωτι ἁλοῦσα ἦν → ῾Ελένη ἀναίτιός ἐστι

Helena została porwana miłością → Helena jest niewinna

Zał.

6.

πῶς οὖν χρὴ δίκαιον ἡγήσασϑαι τὸν τῆς ῾Ελένης μῶμον, ἥτις εἴτ' ἐρασϑεῖσα εἴτε λόγῳ πεισϑεῖσα εἴτε βίᾳ ἁρπασςεῖσα εἴτε ὑπὸ ϑείας ἀνάγκης ἀναγκασϑεῖσα ἔπραξεν ἃ ἔπραξε, πάντως διαϕεύγει τὴν αἰτίαν; (20)

῾Ελένη ἀναίτιός ἐστι

Helena jest niewinna

1., 2., 3., 4., 5., R2.4

(Tuszyńska)

6. To bowiem, co się stało, albo zdarzyło się ze zrządzenia Losu, z rozkazu bogów i woli Konieczności, albo Helena została porwana siłą, albo też przekonana słowną argumentacją. Jeśli rzecz zdarzyła się z tego pierwszego powodu, to ten, który oskarża, sam zasługuje na oskarżenie: nie jest bowiem możliwe zapobiegać ludzką przezornością chęciom bóstwa. Zgodne z naturą jest niepowstrzymywanie tego, co silniejsze, przez to, co słabsze. Lecz przeciwnie — to, co silniejsze, rządzi i kieruje słabszym, i to, co silniejsze, przewodzi, a to, co słabsze, postępuje w ślad za nim. Bogowie zaś reprezentują to, co silniejsze w stosunku do człowieka i pod względem potęgi, i mądrości i innych cech. Skoro więc winę przypiszemy Losowi i bogom, Helenę należy uwolnić od złej sławy.

7. Jeśli natomiast siłą została porwana i wbrew prawu zmuszona i niesprawiedliwie znieważona, to oczywiste jest, że ten, który uprowadził, dopuszczając się gwałtu obraził sprawiedliwość, tę zaś, która została uprowadzona, jako tę, na której dopuszczono się gwałtu, spotkało nieszczęście. Zatem barbarzyńca, który powziął barbarzyński zamysł, zasługuje na karę i to zgodną z prawem, z argumentacją słowną i stosowną do czynu tak, aby miała miejsce zgodnie z prawem — utrata czci obywatelskiej, zgodnie z argumentacją słowa — uznanie za winnego, zgodnie z postępkiem — poniesienie kary. Czyż nie jest rzeczą prawdopodobną, żeby ona — zniewolona, wyrwana z ojczyzny i pozbawiona przyjaciół litość raczej mogła budzić, niż być odsądzaną od czci? On przecież dopuścił się strasznych występków, ona jedynie doświadczyła cierpienia: sprawiedliwość nakazuje więc nad nią litować się, a jego nienawidzić.

8. Jeśli natomiast słowo przekonało i omamiło duszę, nietrudno jest obronić i takie stanowisko, a od winy uwolnić w następujący sposób. Słowo jest wielkim mocarzem, który za pomocą bardzo małego i ukrytego organu (języka) wywołuje rzeczy na miarę boską. Zdolne jest bowiem i strach uśmierzyć, i troskę odsunąć, radość wzbudzić i współczucie pomnożyć. Pokażę, w jaki sposób do tego dochodzi.

[…]

15. Powiedzieliśmy już sobie, że jeżeli słowem została nakłoniona, nie dopuściła się sama niesprawiedliwości, lecz jej doznała. Teraz z kolei przedstawię czwartą przyczynę, która wymaga czwartego wariantu argumentacji. Jeśli bowiem miłość to sprawiła, nietrudno będzie uniknąć odpowiedzialności za błąd, o którym mowa. To bowiem, na co patrzymy, posiada naturę nie taką, jaką my chcemy, lecz jaka przytrafiła się w konkretnym przypadku; duszę można więc kształtować zgodnie z jej właściwością również przez wrażenie wzrokowe.

[…]

19. Cóż zatem dziwnego, że wrażenie wzrokowe, jakiego doznała Helena widząc Aleksandra, wystawiło jej duszę na miłosną próbę? Skoro miłość jest bogiem, przejawia konieczność wobec bogów, jakże to, co słabsze miałoby być zdolne odepchnąć ją i obronić się przed nią? Jeśli zaś miłość jest chorobą ludzką i omyłką duszy, nie należy jej ganić jako grzechu, ale uważać za nieszczęście. Przyszła zatem miłość, jak przyszła — w wyniku pułapek duszy, wbrew rozumnym radom, i z konieczności, a nie przez wymyślne zabiegi.

20. Jakże więc można uważać za słuszny zarzut wobec Heleny, która czy to zakochana, czy nakłoniona słowami, czy też porwana siłą, czy wreszcie zmuszona przez boską konieczność, uczyniła to, co uczyniła, a w każdym przypadku uniknęła winy?